مصاحبهاي كوتاه با دكتر ميرزا ملا احمد مترجم قرآن به زبان تاجيكي
ميرزا ملا احمد، محمد علي جعفري
تاجيكها، حاملان اصلي فرهنگ و ادب فارسي آسياي مركزي هستند. گذشته تاريخ آنان اين نكته را به خوبي روشن ميسازد.رسم الخط مردم تاجيك تا سال 1930 م (1309 ش) عربي بود و از آن پس رسم الخط لاتيني جانشين آن شد. در سال 1940 م (1319 ش) نيز خط كريلي به جاي خط لاتيني مورد استفاده قرار گرفت. در طول سالهاي پس از 1940 م تمام مطبوعات تاجيكستان در حالي كه داراي زبان تاجيكي (فارسي) بودند به رسم الخط كريلي چاپ ميشدند. اين واقعيت ناگوار موجب گرديد كه عموم مردم با آن كه به زبان تاجيكي گفت و گو ميكردند، قادر به خواندن و نوشتن الفبا و خط فارسي نباشند.
خوشبختانه در سال گذشته براي اولين بار ترجمه فارسي قرآن، با حروف كريلي در تيراژ پنج هزار نسخه، از سوي انتشارات سروش براي مسلمانان كشور تاجيكستان به چاپ رسيد كه مورد استقبال آنان قرار گرفت. برگردان حروف فارسي اين ترجمه به حروف كريلي توسط آقاي ميرزا ملا احمد، اديب و ايرانشناس كه از اساتيد دانشگاه در كشور اسلامي تاجيكستان است انجام گرفته است.
رايزن محترم فرهنگي جمهوري اسلامي ايران، جناب آقاي جعفري، گفت و گويي را با ايشان ترتيب داده و براي مجله ارسال داشتهاند كه براي اطلاع خوانندگان عزيز درج ميشود.
لطفا مختصري از شرح حال و تحصيلات خود را بيان كنيد.
اين جانب ميرزا ملا احمد در تاريخ 20/2/1948م در روستاي دَردَر، ناحيه كوهستاني فلغر كه در ساحل رودخانه زرافشان تاجيكستان واقع شده و تقريبا صد و بيست كيلومتر با زادگاه آدم الشعراء رودكي فاصله دارد، به دنيا آمدم. پدر و مادرم به كشاورزي اشتغال داشتند. من سال 1969م دوره دانشكده زبان و ادبيات دانشگاه ملي تاجيكستان را به پايان رساندم و وارد آكادمي علوم تاجيكستان شدم و تا امروز در اين جا كار ميكنم. فعاليت علمي را در پژوهشگاه شرقشناسي آكادمي مذكور شروع نمودم و سالها سرپرست شعبه ادبيات ايران و افغانستان بودم. سپس سرپرستي شعبه ايرانشناسي و هندشناسي و معاونت علمي رياست پژوهشگاه مزبور را به عهده گرفتم. از سال 1993 كه به علل نامعلومي پژوهشگاه مذكور منحل شد، در پژوهشگاه زبان و ادبيات رودكي آكادمي علوم تاجيكستان انجام وظيفه نمودم و در حال حاضر مدير شعبه تاريخ و ادبيات هستم و بيش از پانزده سال است كه به عنوان استاد دانشگاه تاريخ ادبيات فارسي و تاجيك و ادبيات شرق به تدريس نيز اشتغال دارم.از دوران دانشجويي به تاريخ ادبيات ايران علاقه فراواني داشتم و پاياننامه دانشگاهي خود را درباره مقطعات شاعر معروف و خلاق المعاني، كمال الدين اسماعيل اصفهاني نوشتم. رساله دكتري (به اصطلاح ما نامزد علم) را در موضوع «آثار فرخي سيستاني» دفاع نمودم. رساله فوق دكتري (پروفسوري) من به موضوع «نهضت عصر قاجار براي بازگشت ادبيات به ايران» اختصاص داشت. در رابطه با مسائل مختلف ادبيات و فرهنگ ايران و تاجيكستان پنج رساله علمي، 15 كتاب و مجموعه و بيش از 250 مقاله تأليف كردهام كه در نشريات و مجلهها و روزنامههاي تاجيكستان و ايران و كشورهاي ديگر چاپ شدهاند. نيز درباره فرخي سيستاني، نشاط، مجمر اصفهاني، اديب الممالك اميري فراهاني، فروغي بسطامي و قاآني شيرازي يك سلسله تحقيقات علمي را به چاپ رساندهام و رباعيات عمر خيام، قابوسنامه عنصر المعالي كيكاوس، برگزيده آثار شهريار، داستانهاي كوتاه نويسندگان معاصر ايران، غزليات فروغي بسطامي، روزنامه سفر اسكندر كول و در نهايت، سال گذشته قرآن مجيد را با حروف كريلي انتشار دادهام.
پيش از آن كه در باره برگردان قرآن مجيد گفت و گو كنيم راجع به خط كريلي تاجيكي توضيحي بدهيد.
ما مردم تاجيكستان با ايرانيان در طول هزار سال داراي تاريخ، ادبيات، فرهنگ، زبان و خط مشترك بوديم. با تسلط اعراب و گسترش اسلام، خط مردم ما نيز بر اساس خط عربي شكل گرفت و اين خط تا سال 1930م يعني سال تأسيس جمهوري تاجيكستان باقي بود، سپس به خط لاتيني تبديل شد و از سال 1940م به خط روسي يا كريلي تغيير يافت.حقيقت اين است كه هيچ خط و الفبايي نميتواند تمام ويژگيهاي صوتي زبان تاجيكي را منعكس كند. الفباي روسي نيز براي انعكاس خصوصيات زبان فارسي تاجيكي ناتوان است؛ به همين جهت حرفهاي qõ(ج)، Wõ(ق) Û(غ)، mõ(ح)، mõ(ه)، iô(او)، Sô(ي) به آن اضافه شد و تعداد حروف به 39 حرف رسيد. با اين همه الفباي روسي نه تنها نتوانست تمام ويژگيهاي صوتي زبان تاجيكي را منعكس كند بلكه در بعضي موارد مشكلاتي نيز به وجود آورد. به عنوان مثال حروف o، y، u، } را كه در زبان تاجيكي مرادف نداشتند به حكم ضرورت وارد اين زبان كردند. از جمله حرف u چندين سال بعد، يعني در سال 1954 فقط به خاطر نام منشي اول حزب كمونيست شوروي خروشچف به الفباي تاجيكي وارد گرديد. همچنين حرف } كه در خط روسي نشانه نرمي تلفظ حرف پيش از آن است با زبان تاجيكي سازگار نبود، زيرا در زبان تاجيكي تلفظ نرم يا سخت حروف صامت در معناي واژه تأثيري ندارد. حروف مذكور در طول مدتي بيش از پنجاه سال در نوشتههاي تاجيكي مورد استفاده بودند، ولي درست تلفظ نميشدند. به همين جهت در سالهاي اخير مردم از به كار بردن آنها دست كشيدند، ولي هنوز هم آن حرفها به طور رسمي از الفباي تاجيكي حذف نشدهاند. در طرح جديد دستور املاي تاجيكي برخي از اين گونه اشتباهات برطرف شدهاند، ولي هنوز هم اين طرح از كاستيها پيراسته نشده است.
علت برگردان قرآن مجيد به خط كنوني تاجيكي چيست؟ آيا امكان ترجمه تاجيكي آن هست؟
قرآن كريم براي همه مسلمانان، از جمله مردم مسلمان تاجيك، مقدسترين و والاترين كتاب است كه بر تمامي ابعاد فرهنگ، تمدن، حيات و انديشه آنان تأثيري عميق گذاشته است. البته در اين زمينه ساعتها ميتوان به گفت و گو نشست، اما من در اين جا فقط به ذكر اين نكته اكتفا ميكنم كه درك ادبيات كلاسيك فارسي و تاجيك بدون آگاهي از تعليمات قرآني امكان پذير نيست، و بيجهت نيست كه حافظ، آن شاعر بزرگ، ميگويد:• هر چه كردم همه از دولت قرآن كردم صبح خيزي و سلامتطلبي چون حافظ
قرآن يك غذاي معنوي است كه مردم ما در طول بيش از هزار سال از آن نيرو گرفتهاند و همچون خورشيدي است كه مردم در پرتو آن راه درست زندگي را پيدا كردهاند. به همين سبب است كه با وجود مشكلات فراوان، در قرن دهم ميلادي در عهد سامانيان قرآن مجيد به زبان پارسي دري ترجمه و تفسير شد تا مردم از تعليمات پر ارزش آن استفاده كنند. در قرون بعد نيز دهها ترجمه و تفسير ديگر به وجود آمد. ولي در قرن بيستم ميلادي بر اثر بروز حوادث سياسي، مردم تاجيك نه تنها از شيوه و سنت هزار ساله خود، بلكه از شناخت قرآن مجيد نيز دور ماندند. بيشتر مردم تاجيك آيات فراواني را از اين كتاب مقدس از حفظ دارند كه غالبا آنها را از اجداد خود فرا گرفتهاند، اما متأسفانه به علت ندانستن زبان عربي معاني آنها را نميفهمند و از نكتههاي مهم و پر ارزش اخلاقي آنها بيبهرهاند، حتي اهل علم و ادب نيز در سالهاي اخير از ترجمههاي روسي قرآن استفاده ميكردند. خلاصه سخن اين كه مردم تاجيك تشنه تعليمات و رهنمودهاي اخلاقي و تربيتي قرآن شريف بوده و هستند.
با فروپاشي دولت شوروي كه نه تنها از انتشار كتب ديني جلوگيري ميكرد بلكه بر ضد اديان نيز مبارزه مينمود، و با پديد آمدن استقلال ملي در تاجيكستان، امكان ترجمه و برگردان قرآن به زبان فارسي تاجيكي به وجود آمد و در مجلات و روزنامههاي اين جمهوري بعضي از سورههاي قرآن مجيد همراه با ترجمه انتشار يافت ولي براي چاپ ترجمه كامل قرآن امكانات مادي گستردهاي براي ناشران وجود نداشت.
خوشبختانه هنگامي كه من همراه با هيأت دانشمندان تاجيكستان در جشن بزرگداشت شيخ كمال الدين خجندي در شهرهاي تهران و تبريز شركت نموده بودم، ضمن يكي از گفت و گوها آقاي دكتر علي اصغر شعر دوست طرح آماده سازي و چاپ ترجمه قرآن مجيد به خط كريلي را پيشنهاد نمودند و من كه سالها آرزوي اين كار خير را در دل ميپروراندم، با خوشنودي تمام آن را پذيرفتم، بدان اميد كه بتوانم براي رهايي مردم كشور از بحرانها و فسادهاي اخلاقي سهمي داشته باشم و علاوه بر اين مردم تاجيك را با محتواي غني اين كتاب مقدس آشنا سازم.
البته امروز در تاجيكستان امكان ترجمه قرآن از زبان عربي به زبان كنوني تاجيكي فراهم است. در ميان فارغ التحصيلان بخش عربي دانشكده زبانهاي شرقي دانشگاه ملي تاجيكستان جواناني هستند كه قدرت انجام اين كار را دارند، ولي اين كار فرصت و امكانات گستردهاي راميطلبد، و من اطمينان دارم كه به زودي در سالهاي آينده امكانات فراهم خواهم شد و اين كار خير انجام خواهد يافت. در حال حاضر ترجمههاي فارسي هم ميتوانند مشكلات ما را حل كنند، زيرا زبان تاجيكي و فارسي از يك ريشهاند و داراي خصوصيات مشترك فراواني هستند، و بيجهت نيست كه بسياري از دانشمندان اين دو را يك زبان به شمار ميآورند و ترجمه مترجم ايراني آقاي عبدالمحمد آيتي بدون هيچ گونه تغيير، براي مردم تاجيك قابل فهم است.
در ترجمه قرآن چه مشكلاتي براي شما پيش آمد؟
قرآن مجيد كتابي است مقدس و آسماني كه در نهايت ايجاز و اعجاز و فصاحت و بلاغت قرار دارد و اين همه را به زبان ديگر انتقال دادن بسي دشوار و گاه ناممكن است. از اين روست كه تا كنون دهها ترجمه از اين كتاب آسماني به زبان فارسي نگارش يافته و در آينده نيز ترجمههاي ديگري نگارش خواهد يافت. به نظر من ترجمه آقاي عبدالمحمد آيتي يكي از بهترين ترجمههاي موجود است كه مفاهيم قرآن را با زبان ساده و شيوا به خواننده فارسي زبان ارائه ميدهد. البته در برگردان آن به خط كريلي مشكلاتي براي ما پيش آمد، ولي ما با استفاده از فرهنگها، ترجمهها و تفسيرهاي گوناگون كه توسط رايزني فرهنگي جمهوري اسلامي ايران در دوشنبه و كتابخانه رودكي در اختيارمان قرار گرفت، توانستيم آن مشكلات را حل كنيم.مشكل اول اين بود كه بعضي از صداهاي كوتاه در خط عربي و فارسي نوشته نميشوند، ولي در خط كريلي آن مصوتها بايد نوشته شوند. مشكل ديگر نيامدن علايمي از قبيل نقطه، ويرگول، دو نقطه، و گيومه در متن ترجمه است كه در خط كريلي بدون آنها درك مطلب خيلي دشوار است. مثلاً براي جدا كردن گفتار اشخاص گوناگون در ضمن گفت و گو، آوردن اين علامات خيلي ضروري است.
ديگر اين كه بعضي از واژههاي متداول در زبان فارسي ايراني را مردم تاجيك به كار نميبرند. از اين رو ما تصميم گرفتيم كه واژههاي نا آشنا براي مردم تاجيك را در قلاب [] توضيح دهيم. به عنوان مثال واژههاي عربي را كه در زبان تاجيكي به كار نميروند اين گونه توضيح دادهايم: مصلحان [نيكوكاران]، تفحص [جستجو]، منزّه [پاك]، معاد [آخرت]، مخاصمت [دشمني]، جُنُب [آلوده]...
همچنين بعضي از واژههاي فارسي ايراني كه در گويش تاجيكي معناي ديگري دارند توضيح داده شدهاند، مثلاً واژه «پاره» در زبان تاجيكي فقط در مورد اشياء بيجان به كار ميرود، بنا بر اين ما در توضيح آن واژه عربي [بعضي] را به كار بردهايم. واژههاي ديگر نيز به همين ترتيب توضيح داده شدهاند، مانند: كتمان [پنهان]، سنگين [وزنين]، كف [كفك]، جَوّ [فضا]، مركّب [رنگ]، صورت [روي]...
چنان كه گفتم، ترجمه آقاي عبدالمحمد آيتي يكي از بهترين ترجمههاي كنوني قرآن مجيد است كه به زبان فارسي معيار انجام شده و براي همه فارسي زبانان قابل فهم است. بنا بر اين ما در برگردان آن از هر گونه ويرايش خودداري نموديم؛ حتي در مورد زير كه به نظر ما ترجمه ايشان نادرست است، در متن ترجمه دخالت نكرديم: «پس به بريدن [مسح] ساقها و گردنشان آغاز كرد». (سوره ص، آيه 33، صفحه 456). در جمله مذكور واژه عربي «مسح» به بريدن ترجمه شده است كه درست نيست. به همين جهت ما اصل واژه را در كروشه آورديم كه در زبان تاجيكي به ندرت به معناي مالش دادن به كار ميرود. ضمنا بايد گفت كه جمله مزبور را آقاي بهاء الدين خرمشاهي به شكل زير ترجمه كرده است كه نسبتا صحيحتر به نظر ميرسد: «آنگاه به دست كشيدن بر ساقها و گردنهاي آنها پرداخت» (صفحه 455). ولي به نظر ما به جاي «دست كشيدن» استفاده كردن از «مالش دادن» صحيحتر است، زيرا تعبير «دست كشيدن» بيشتر به معناي رها كردن و تعطيل كردن است (نگ: حبيب اللّه آموزگار، فرهنگ فارسي دانش، ص 400).
ديگر اين كه سوره 76 با دو نام معروف است كه در ترجمه آقاي آيتي «سورة الدهر» آمده است، ولي ما با توجه به متن اصلي عنوان «انسان» را انتخاب نموديم.
انعكاس اين ترجمه در تاجيكستان چگونه بوده است؟
انتشار ترجمه فارسي قرآن مجيد با حروف كريلي تاجيكي در تاجيكستان با استقبال مردم رو به روشد. مردم با اشتياق فراوان آن را مورد مطالعه و آموزش قرار ميدهند. رئيس جمهور تاجيكستان، آقاي امام علي رحماناف، در چند سخنراني خود انتشار قرآن با حروف تاجيكي را كار خيري دانست و آن را پديده مهمي در حيات معنوي كشور به شمار آورد و مردم را به آموزش آن دعوت نمود. روحانيان و علما نيز رضايت و مسرت خود را در اين زمينه توسط صدا و سيماي جمهوري ابراز نمودند. در محافل علمي و ادبي و همايشهاي مردمي از ارزش و اهميت اين كار و تأثير آن در تربيت جامعه و رويكرد آنان به خصلتهاي پسنديده سخن به ميان ميآيد، و با وجود اين كه وضع مالي مردم چندان خوب نيست، اين ترجمه را تهيه و مطالعه ميكنند.در اين زمينه در آينده چه كارهايي ميتوان انجام داد؟
انتشار ترجمه قرآن مجيد آغاز كار است. وقت آن رسيده است كه تحقيق و آموزش اين كتاب مقدس نيز در تاجيكستان رواج پيدا كند و ارزشهاي والاي آن براي مردم آشكار شود. جاي تأسف است كه ما تا كنون ترجمهاي از قرآن به زبان تاجيكي نداريم؛ در صورتي كه از آمار اجمالي قرآنهاي مترجم به زبانهاي خارجي موجود در مركز ترجمه قرآن مجيد، كه در شماره دوم مجله ترجمان وحي درج يافته است بر ميآيد كه كتاب آسماني مسلمانان به زبانهاي اردو 98 بار، انگليسي 74 بار، تركي 58 بار و حتي به زبانهاي جمهوري شوروي سابق از جمله قزاقي 4 بار، آذري 6 بار، ازبكي 2 بار، ارمني 2 بار ترجمه و چاپ شده و به طور گستردهاي مورد استفاده قرار گرفته است. من اطمينان دارم كه در آيندهاي نه چندان دور در تاجيكستان نيز مركزي علمي تأسيس خواهد شد كه به تحقيق همه جانبه درباره قرآن و اشاعه فرهنگ والاي آن در ميان مردم تاجيك خواهد پرداخت.